مصرف فضای مجازی توسط کودکان، تامین امنیت کودکان و دور نگه داشتن آنها از آسیب‌های فضای مجازی به عنوان دغدغه‌ پیش از کرونا وجود داشت که پس از کرونا برجسته شد.

کووید 19 نشان داد که آشنایی با اینترنت ، نیازکودکان برای«زندگی دیجیتال»(Digital Life) وحیات کنونی آنها است ودراین مسیربایستی نگرش‌های متمایل به حذف فضای مجازی را کنار گذاشت چرا که دنیا بدون خطرنبوده و کودکان بایستی یاد بگیرند که گنجایش خطرات محاسبه شده را داشته باشند و تا آنجا که ممکن است عواقب آن را برطرف سازند، همچنین بایستی میان ارزیابی خطر و ارزیابی مزایای اینترنت تجزیه و تحلیل درستی داشت.

کودکان زیادی در سراسر دنیا در این روزها از پنجره گشوده اینترنت به زیست خود ادامه می‌دهند ، مصرف رسانه‌ای کودکان همیشه جزو دغدغه‌ها بوده و ظهورفضای مجازی با ویژگی‌های خاص خود این دغدغه و نگرانی را بیش از پیش برجسته ساخته است چرا که پیش از این خطرها و آسیب‌ها مکان‌مند بودند اما درحال حاضر فضای بی‌زمان و بی‌مکان مجازی دامنه و شدت خطرات را بسیار گسترده‌تر ساخته وخصوصا درموردکودکان سبب ایجاداضطراب دروالدین شده است.

از یک سو آموزه‌های تحقیقاتی دهه های اخیر از والدین می‌خواهد که میزان استفاده کودکانشان را کنترل کنند و ازسویی دیگر در پی تعطیلی مدارس و آموزشگاه‌ها در دوران قرنطینه والدین برای آموزش، سرگرمی و حفظ ارتباطات اجتماعی فرزندانشان به فضای مجازی پناه برده‌اند.

این وضعیت در شرایطی رخ داده است که همه کودکان دانش و مهارت لازم برای حفظ امنیت خود در اینترنت را ندارند و به گفته یونیسف میلیون‌ها کودک در معرض خطر آنلاین (online risk) قرار گرفته‌اند.

غلبه دنیای مجازی بر همه گروه های سنی، معضل اجتناب ناپذیر این روزهای زندگی پیشرفته است. کاربران کودک و نوجوان، در این فضا به دلیل حساسیت های سنی و ناپختگی های ویژه این دوره ها، بیشتر از بزرگسالان در معرض آسیب های فضای مجازی قرار دارند.

درحال حاضر باید بیش از اینکه نگران ابتلا به کرونا باشیم، نگران بازخود‌های این ویروس بوده، زیرا کرونا درصد کمی از افراد را مبتلا می‌کند، اما بازخورد‌های آن گریبانگیر تمام طیف‌ها و اقشار جامعه خواهد شد.

با بررسی و نگاهی دقیق به موضوعات مختلف در فضای مجازی می‌توان پی برد که اینترنت ابزاری قدرتمندی است که هم می‌تواند باعث رشدعلمی،فرهنگی وتعلیم و آموزش در بین نوجوانان شود و هم اینکه باعث بروز فسادهای فکری و رفتاری شود.

مرکز ملی فضای مجازی در حال حاضر 6 چالش عمده فضای مجازی را برای استفاده کودکان و نوجوانان در نـظر گرفته است و نخستین چالش، مساله حریم خصوصی است که به دلیل عدم مهارت کودکان و نوجوانان بسیار آسـان مورد دستبرد دیگران واقع می شود. این گروه سنی ملاحظات افراد بزرگسال را در رعایت حریم خصوص ندارند و ممکن است دچار آسیب های جدی شوند.

دومین مخاطره، رویارویی با محتواهای نامناسبی است که ناخواسته ممکن است کودک با آن روبه رو شوند. به گفته برخی روانشناسان، اثر مشاهده برخی تصاویر در سنین پایین آنقدر عمیق است که نیاز به درمان دارد.

چالش بعدی ارتباطات خطرناک و نادرست احتمالی کودکان در فضای مجازی است که ممکن است حتی امنیت فیزیکی آنان را به مخاطره بیاندازد.

چهارمین آسیب نیز وجود بدافزارهایی است که به دلیل مهارت فنی پایین کودکان و نوجوانان، آنان را به دام می اندازد، افرادی وجود دارند که از طریق بدافزارها کودکان و نوجوانان را دچار آسیب می کنند.

مشکل بعدی نیز به سوءاستفاده عده ای شیاد از کودکان و نوجوانان اختصاص دارد، ممکن است عده ای از سودجویان به بهانه ارائه سرویس هایی به این گروه سنی، هزینه های زیادی از آنان دریافت کنند.

در نهایت نیز پیوند بیش از اندازه کودک با فضای مجازی ممکن است بر رشد طبیعی، فیزیکی و اجتماعی وی اثر بگذارد. به عبارت دیگرکسب مهارت ها وشکوفایی استعدادهای وی به دلیل استفاده بیش ازاندازه از فضای مجازی خدشه دار شود.

تحقیقات نشان داده میزان استفاده ازاینترنت بر متغیر‌های کاهش فعالیت روزانه، بی اعتمادی والدین نسبت به فرزندان، کاهش ارتباطات چهره به چهره، کناره گیری و کاهش فعالیت‌های اجتماعی آنان، تأثیر داشته است و علاوه بر این مسئله، استفاده نادرست از اینترنت، موجب شکل گیری پدیده‌های ناخوشایندی در زندگی خانواده‌ها شده است.

هرچندآماردرکشورهای مختلف در استفاده کودکان ازرسانه های اجتماعی و حضور در فضای مجازی، با توصیه ها فاصله دارند؛چراکه ناشی ازعوامل ومتقضیات مختلف تکنولوژیکی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... ونیز تحولات نسلی، بهره گیری از رسانه ها به خصوص درسنین پایین رو به رشد بوده وشرایط کرونایی نیز این روند را تشدید کرده است.

شرایط تحصیلی دردوران کرونایی مجوزی برای حضور کودکان در اینترنت را فراهم کرده و این بیش از هر زمان دقت و مدیریت و نظارت لازم خانواده ها را طلب می کند.

آمار حضور کودکان و جوانان طبق هشدارهای پلیس فتا، حکایت از رو به افزایش بودن به ویژه در دوران کرونایی دارد که بر هوشیاری و نظارت بیشتر خانواده ها تأکید کرده اند.

در فضای مجازی باید گفت، کودکان و نوجوانان به تدریج در تلاش برای کسب سهم و حضور بیشترند هرچند بسته به موقعیت جغرافیایی، دسترسی و عدم دسترسی به اینترنت و... این حضور ممکن است با تفاوت هایی روبرو باشد.

کرونا و نقش خانواده در مدیریت فضای مجازی

با توجه به وضعت کرونایی و ضرورت توسعه فضای مجازی، نقش خانواده ها را در مدیریت فضای مجازی در چـــهار بخش ذیل در قالب چهار کرونانوشت پی می‌‎گیریم:

الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی

ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه ای

ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی

د) خانواده و مدیریت فضای مجازی.

الف)خانواده؛ وضعیت کرونایی وفضای مجازی

بی تردید کسی نمی توانست پیش بینی کند زمانه ای برسد که اینگونه همگان به خانواده با دیــدی این همه مهم و اسـاسی بنگرند و آن را مهمترین سنگر برای پیشـگیری و مهار ویروس کرونا بشمارند و و این مقدار بر مانــدن در خانه تأکید کنـند.

این بازگشت به خانه و خانواده گرایی اگر چه یکی از آثار مثبت و فرصت هایی است که ویروس کرونا برای ما به ارمغان آورده است اما طولانی شدن این وضعیت تا حدود زیادی همه ما را غافلـــگیر هم کرده است، چرا که اعضـــاء خانواده به ویژه والدین برای تدبیر منزل در این وضعـیت چندان آمادگی نداشته اند.

خانواده پیکره ای است که اگر اعضاء آن به ویژه والدین به خوبی عمل کنند می تواند در مقابل هر مشکل و محدودیتی تاب آوری کند و نقش اساسی خود را به عنــوان نهاد کوچک اجتماعی ایفا نماید.

اگر خانواده با هدف مشترک و تعاملات صحیح با اعضاء و امکانات پیرامون خود ارتباط صـحیح داشته باشد قطعا کارامد تر خواهد بود، اما حـــقیقت آن است که خانواده ها در وضــعیت کرونایی با محدودیتـــهای مختــلفی مواجــه شده است که ضــرورتا باید نیازهای خود را در این وضعیت به مدد فن آوری ارتباطات برطرف کنند.

به عبارت دیگر شاید در وضعیت کرونایی هیچ بخشــی از تکنولوژی نمی تواند به اندازه فـن آوری ارتباطات و فــضای مجازی محدودیت ها و خلاء های پیش آمده در نظام ارتباطات اجتـماعی را پر کند. ایــن نیازها که در وضعیت کرونایی کاملا متفاوت شده و افزایش یافته، سـبب شده است خانواده ها از لحـــاظ کمی و کیفی ارتباط خود را با فضای مجازی ارتقاء دهند.

ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه ای

لازمه داشتن یک فرزند با سواد رسانه ای، داشتن والدین هوشمند، هوشــیار و با سواد رسانه ای بالا است .موضوع سواد رسانه ای یکی از ضروریات زندگی درعصرارتباطات است. که باید مـــتناسب با توسعه فن آوری ارتـباطات و توسعه آن سواد رسانه ای نیز گســترش یابد .

باید توجه داشت که همچنان که توســعه فضای مجازی در این وضعیت فرایندی دارد که هر دو بخـش سخت افزاری و نرم افزاری مربوط به فضـای مجازی را شــامل می شود، بنابراین وقتی ازسواد رسانه ای سخن به میان می آید باید ازلزوم آن برای دولتمردان و مـــسئولان غافل نشــویـم چـرا که مدیریت تولید وتوزیع بخش های زیر ساختی وقـسمت های عمده ای ازمدیریت فـضای مجــازی به عهده حکومــت است.

پس افزون بر این که مسئولان خود باید مجهز به سواد رسانه ای باشند وبه تناسب آن را ارتقــاء دهند درتوسعه سوادرسانه ای همگام با توسعه فن آوری ارتباطات دربین خانواده ها باید جدی باشند.

روشن است که با توجه به ضرورت توسعه فضای مجازی در وضعیت کرونایی باید دو نهاد حکومت و خانواده به کمک همدیگر در مدیریت و سلامت فضای مجازی هماهنگی و هم افزایی کامل داشته باشند و سواد رسانه ای و مهارتهای اعضاء خانواده به ویژه والدین را برای تدبیر هر چه بهتر در مقابل تهدیدات نهاد رسانه افزایش دهند.

د)خانواده ومدیریت فضای مجازی

به دلیل پیچیدگی‏‌های عـصر ارتباطات، توجه به موضوع مدیریت ارتباط در ابعاد گوناگون ضــروری است. اگر چه بخــش مهمی از مدیریت کلان فـضای مجازی به عهده حکومت است و این نهاد نقـش اصلی را در مدیریت اولیه

فضای مـجازی به عهده دارند اما خانواده و اعضـاء آن نیز که عمدتا نقش تولید، توزیع و مصرف محصولات رسانه ای را به عـهده دارند در مدیریت بر فضای مجـازی نقش بی‌بدیلی دارند بنابراین نبـاید از خود سلب مســـئولیت کنند و حالتی انفعالی به خود بگیرند.

در سطح نهاد خانواده باید این سئوالات را پاســـخ داده که به ‏راستی با توجه به ویژگی‏‌های فناوری ارتباطـات و وجود انبوهی از اطلاعات صحیح و سقیم، چه مقدار و چه نوعی از آن‌ها در چه زمانی مورد نیاز ماست؟ چه مقدارو چه نوعی را می‏‌توانیم و باید برای دیگران توزیع کنیم؟ چه مقدار و چه نوعی را باید حفظ کنیم؟هـمه این پرسش‏‌ها گویای اهمیـت و ضرورت مدیریت ارتباط است.

نهاد خــانواده برای آن که از طرفی بتواند نیازهای خود را از طریق فضای مجازی بر طرف کند و از طرف دیگر از تهـدیدات آن پیشگیری نماید باید به جایگاه‌هایی که می‌توانــد در فرایند عـملیات رسانه‌های داشته باشد آگاه شود و مــهارت‌های لازم را برای ایفای هر چه بهتر آن نقش به دسـت آورد.

توصیه به والدین برای مدیریت فضای مجازی :

*بعضی ازخانواده‌ها خودشان زمینه‌ساز استفاده فرزندان ازموبایل، تبلت وفضای مجازی هستند که باید والدین سرگرمی‌های متناسب با سن، علایق و ویژگی‌های شخصیتی نوجوان را جایگزین فضای مجازی کنند و باید جذابیت این سرگرمی، همسان یا بالاتر از فضای مجازی باشد.

* پژوهش‌ها نشان داده خانواده‌هایی که برای فرزندشان اهمیت قائل هستند و به حرف‌های آنها گوش می‌دهند و با او همدلی می‌کنند، تا حدودی می‌توانند از گرایش افراطی نوجوان به موبایل و فضای مجازی جلوگیری کنند.

* خانواده باید شرایط استفاده نوجوان ازفضای مجازی را تعیین کندو در شرایطی که استفاده از فضای مجازی اجتناب‌ناپذیر است با تعیین کردن شرط هایی و گرفتن هزینه‌های اینترنت و شارژ آن از پول تو جیبی‌های نوجوان می‌توان استفاده او را کاهش داد.

* والدین باید بتوانند اطلاعاتی که ازرسانه‌ها می‌گیرندرا با تجزیه و تحلیل آن به فرزندان بیاموزند چرا که همه اطلاعات موجود صحیح نیستند و همه موارد به درد نوجوان نمی‌خورد.

*اعتیاد نوجوانان به فضای مجازی درمان شدنی است و مهمترین بحث پیشگیری است که امروزه فراموش شده و باید این پیشگیری از دبستان شروع شود که این اتفاق نیازمند توجه والدین، معلمان و مسئولین مدارس و داشتن سواد رسانه‌ای است.

آموزش به کودکان باید با خلاقیت، صبوری، روحیه تشویق و ترغیب، مشارکت و انجام کار تیمی و... صورت گیرد. استفاده از ابزارها و روشهای مختلف متمرکز بر تفکر انتقادی به ویژه در آموزش سواد رسانه ای به کودکان ضروری است. استفاده از روشهای مختلف آموزشی اعم از: تهیه کاردستی، انجام انواع بازی و سرگرمی (با روش و ابزارهای مختلف)، برگزاری مسابقه و تقویت حس رقابتی مثبت، بهره گیری از فلش کارت، کتاب به خصوص کتاب های تصویری بدون کلام، کارت های ویژه آموزش های مختلف (تضادها، روابط، مهارتهای زندگی، شناسایی حیوانات، گیاهان و....، آشنایی با زبان بدن و...)، داستان سرایی در حوزه های مختلف، انجام حرکات نمایشی و...، آموزش با موسیقی و ریتم، آموزش حین پخش برنامه، آموزش همزمان چندگانه با روش های مختلف بر محور یک موضوع واحد، آموزش با ابزارهای ساده محیطی ولی با نگاهی خلاقانه و... استفاده از فرصت های درون و بیرون منزل برای آموزش می توانند راهگشا در این آموزش ها باشند.

داشتن ارتباط دوستانه و صمیمانه با کودک در کلیه امور آموزشی، مدیریت و نظارت بر محتوای رسانه ای و...، شکل دهی یک دیالوگ منطقی در حوزه سواد رسانه ای با کودک و حاکم کردن این فضا در خانه و خانواده .

باید به خاطر داشت والدینی که نتوانند نقش خود را نزد کودک حفظ کنند، این نقش به زودی به گروه همسالان در فضای مجازی، برخی برنامه ها و اپلییشن ها و... واگذار می شود و لذا حفظ جایگاه نزد کودک و نوجوان ضروری است.

کودک عصر حاضر از سنین کودکی، همراه با والدینش از تلفن همراه، بازی های آن و حتی اینترنت بهره می گیرد در حالی که آموزش ها، مدیریت و هشدارهای لازم را ممکن است دریافت نکند، این یعنی حضور یک کودک پشت یک ماشین با سرعت بالا در یک آزاد راه. در جریان تعامل با کودک و در یک فضای دوستانه و صمیمانه در تصمیم گیری ها و اقدامات رسانه ای به او باید بتوان کمک کرد.

چنانچه بنا به هر دلیل کودک در رسانه های اجتماعی یا فضای مجازی حضور دارد باید او را متوجه کرد که باید چه چیزهایی را پست بگذارد و در مورد چه چیزهایی نباید پست بگذارد. قبل از انتشار هر مطلبی باید به دقت فکر کند. در شبکه های اجتماعی باید دوست و فالور فرزند خود بود. آن چه را که شخصی است را باید شخصی

نگهداشت مثل اطلاعات خصوصی کودک، ادرس خانه و ...، ضرورت رعایت احترام و ادب همچنان در فضای مجازی، محدود کردن اطلاعات پروفایل جز برای افراد مورد اعتماد، عدم گفتگو با افراد غریبۀ آنلاین و... .

* والدین با شرط گذاری برای اینکه استفاده از فضای مجازی منوط به خواندن صفحاتی از کتاب و یا انجام کار‌های مفید باشد، می‌توانند کودکان را در شرایطی قرار دهندد که لذت انجام کار‌های جدید را تجربه کرده و به سمت آن‌ها گرایش یابد؛ از این طریق والدین می‌توانند تهدید فضای مجازی را به فرصتی برای علاقه‌مند کردن فرزند به کار‌های مفید تبدیل کنند.

*خانواده باید از مضرات جسمی استفاده بیش از حد از فضای مجازی و اثرات زیان بار جسمی از جمله خشم و اضطراب به کودکان خود آگاهی های لازم را ارائه نمایند.

* طراحی بازی‌های خانوادگی، ایجادفضایی شاد در خانواده، مدیریت بازی‌های مورد استفاده کودکان و نوجوانان وتشویق آن‌ها برای استفاده ازبازی‌های ماجراجویانه و شناختی برای سودمند کردن زمان استفاده فرزندان از بازی‌های رایانه ای، می‌تواند راهکار‌های موثری برای جلوگیری از مضرات فضای مجازی باشد.

نویسنده مژگان محمدیان – کارشناس اداره برآورد اجتماعی فرماندهی انتظامی استان مازندران